Cách đây nhiều năm tôi dự định viết về Ban Nghiên cứu của Thủ tướng – một mô hình độc đáo hình thành trong quá trình đổi mới kinh tế – xã hội của Việt Nam, và đã may mắn được gặp gỡ, trò chuyện với ông Trần Đức Nguyên – người từng giữ vị trí Trưởng Ban; ông Đào Xuân Sâm – nguyên Phó Trưởng ban, cùng nhiều chuyên gia đáng kính khác của Ban Nghiên cứu.
Ấn tượng về ông Trần Đức Nguyên, một trí thức từng giữ vị trí quan trọng, là phong cách làm việc khoa học, nghiêm cẩn nhưng cũng rất cởi mở, gần gũi với hậu sinh như tôi.
Nghe tin ông qua đời (ngày 15-4-2025), vẫn biết quy luật thời gian song không khỏi bùi ngùi.
Thế hệ của ông đang dần khuất bóng, nhiều người là cây cổ thụ giữa cánh rừng mà khi cây không còn nữa thì để lại một khoảng trống vắng lớn cùng bao ký ức, bao câu chuyện sâu thẳm về cánh rừng xưa.
Lần đầu tôi gặp ông Trần Đức Nguyên ở nhà riêng, ông đã ở tuổi 87 nhưng vẫn sử dụng máy tính để làm việc bình thường, gửi email cho tôi nhiều tài liệu tham khảo (một số chương trong hồi ký của ông và một số văn bản về Ban Nghiên cứu của Thủ tướng).
Trong những năm tháng “đêm trước Đổi mới” và liên tục cho đến đầu thập niên 2000, ông Trần Đức Nguyên là thư ký, trợ lý cho nhiều vị lãnh đạo cấp cao, từng giúp việc cho ông Lê Thanh Nghị – Thường trực Ban Bí thư; có một giai đoạn tham gia trong nhóm thư ký – nghiên cứu của Tổng Bí thư Trường Chinh…
Ông Trần Đức Nguyên gắn bó với Tổ tư vấn của Thủ tướng từ năm 1993. Lúc này, để tập hợp và phát huy trí tuệ thúc đẩy công cuộc đổi mới và phát triển đất nước, từ kinh nghiệm làm việc với các chuyên gia độc lập ở miền Nam (trong đó có nhóm thứ Sáu), Thủ tướng Võ Văn Kiệt đã thành lập Tổ chuyên gia tư vấn về cải cách kinh tế và cải cách hành chính.
Tổ có nhiệm vụ trực tiếp giúp Thủ tướng trong việc hoạch định chương trình tiến hành cải cách từng thời gian, kiến nghị các chủ trương, chính sách theo tinh thần đổi mới, tham gia soạn thảo hoặc phản biện các văn bản thể chế mang nội dung đổi mới chính sách.
Theo quyết định của Thủ tướng, Tổ tư vấn cải cách do Bộ trưởng Lê Xuân Trinh, Chủ nhiệm Văn phòng Chính phủ làm Tổ trưởng. Ông Trần Đức Nguyên (khi đó đang là Trợ lý Phó Thủ tướng thường trực Phan Văn Khải) được cử làm Phó Tổ trưởng, cùng với 8 chuyên gia về kinh tế, pháp luật hình thành nhóm thường trực của Tổ.
Thủ tướng gửi thư mời một số chuyên gia tư vấn, hầu hết không nằm trong bộ máy hành chính nhà nước để có tiếng nói khách quan: 26 người ở phía Bắc, gồm mấy cán bộ cao cấp đã nghỉ hưu và một số chuyên gia ở các ban của Đảng, các viện, trường đại học về kinh tế, pháp luật; 19 người ở phía Nam, hầu hết là những trí thức về kinh tế và pháp luật đã làm việc dưới chế độ cũ; 3 giáo sư, tiến sĩ kinh tế đang sống và làm việc ở Mỹ, Đức, Nhật. Các thành viên trong nước của Tổ tư vấn cải cách đều tham gia vào các nhóm nghiên cứu chuyên đề.
Hàng năm Thủ tướng và các Phó Thủ tướng có cuộc họp với toàn Tổ, trực tiếp nghe các thành viên nhận xét về tình hình kinh tế-xã hội và kiến nghị những chính sách, biện pháp tiếp tục cải cách kinh tế, cải cách hành chính.
Một năm sau khi được thành lập, Tổ chuyên gia tư vấn dựa vào dự án hỗ trợ của Chính phủ Canada đã xây dựng Trung tâm tư liệu và thông tin, trang bị máy tính có nối mạng internet. Đây là giai đoạn ông Trần Đức Nguyên bắt đầu sử dụng máy tính, học cách truy cập thông tin trên mạng.
“Máy tính đã giúp tôi nâng cao rõ rệt hiệu suất làm việc. Tuy nhiên sự ỷ lại vào máy tính cũng dẫn tới hai điều kém trước: Một là, trước đây, khi viết tay, tôi đã tạo được thói quen suy nghĩ và ghi trước trong đầu rồi mới viết ra giấy để đỡ phải chữa, tiện đưa đánh máy; nay viết bằng máy tính, dập xoá, thêm bớt rất dễ dàng nên giảm việc chuẩn bị trước trong óc. Hai là, những gì cần nhớ có thể đưa vào máy tính nên bộ nhớ không phải làm việc như trước. Sau này, được biết việc kích hoạt bộ não rất cần cho sự minh mẫn của tuổi già, tôi đã áp dụng hai cách: không nghĩ trước từng câu văn nhưng dàn dựng trước trong óc kết cấu của bài viết; cố nhớ không ghi vài chục số điện thoại để rèn sức nhớ máy móc”, ông kể lại trong hồi ký.
Sau 3 năm hoạt động, năm 1996 Tổ tư vấn cải cách được điều chỉnh về tổ chức thành Tổ nghiên cứu đổi mới kinh tế, xã hội và hành chính. Ý nghĩa chính của sự thay đổi là thu gọn tổ chức cho hợp lý nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động, giảm số thành viên xuống 21 người, còn những chuyên gia tư vấn của Tổ tư vấn cải cách không có điều kiện tham gia đều đặn hoạt động nghiên cứu, tư vấn thì Tổ mời làm cộng tác viên theo từng chuyên đề nghiên cứu. Ông Trần Đức Nguyên được Thủ tướng cử làm Tổ trưởng Tổ nghiên cứu đổi mới, ông Đào Xuân Sâm làm Phó Tổ trưởng.
Tuy số thành viên ít hơn, nhưng nhiệm vụ của Tổ không giảm bớt mà còn được giao thêm việc biên tập các văn kiện theo yêu cầu của Thủ tướng, chủ yếu là các báo cáo, đề án do Thủ tướng (hoặc Phó Thủ tướng thường trực) trình bày trước Quốc hội, Ban Chấp hành trung ương Đảng, Bộ Chính trị.
Hoạt động của Tổ được tiến hành thường xuyên hơn; các thành viên chuyên trách làm việc hàng ngày ở trụ sở của Tổ; tất cả các thành viên hàng tuần có buổi làm việc và ăn trưa với nhau vào ngày cuối tuần (chủ yếu là các thành viên ở Hà Nội; các thành viên ở phía Nam có dịp ra Hà Nội thì cũng tới dự; các thành viên ở phía Nam cũng có những cuộc họp mặt với nhau nhưng thưa hơn).
Để thuận tiện cho quan hệ tiếp xúc với các cộng tác viên, Tổ nghiên cứu đổi mới có trụ sở là một ngôi nhà bên ngoài khuôn viên của Văn phòng Chính phủ, còn Tổ trưởng (sau này là Trưởng Ban Nghiên cứu) vẫn ngồi làm việc ở phòng sát cạnh Thủ tướng, Phó Thủ tướng. Nền nếp làm việc và họp mặt này được duy trì trong nhiều năm sau cho đến khi giải thể tổ chức chuyên gia tư vấn.
Đến năm 1998, Tổ nghiên cứu đổi mới được Thủ tướng Phan Văn Khải nâng cấp thành Ban Nghiên cứu của Thủ tướng; tuy nhiệm vụ không thay đổi, biên chế và ngân sách vẫn gắn với Văn phòng Chính phủ, nhưng có quyền chủ động cao hơn về nhân sự, kinh phí, về hợp tác với các tổ chức nghiên cứu và chuyên gia ở trong nước hoặc cơ quan và chuyên gia nước ngoài ở Việt Nam.
Bộ phận nòng cốt của Ban bao gồm Trưởng ban cùng với mấy Phó Trưởng ban, Ủy viên Ban được cử theo quyết định của Thủ tướng cùng với một số chuyên gia tư vấn được Thủ tướng mời làm việc thường xuyên tại Ban.
Ông Trần Đức Nguyên được cử làm Trưởng Ban từ khi mới thành lập đến khi nghỉ hưu (đầu năm 2003), sau đó tiếp tục làm chuyên gia tư vấn theo lời mời của Thủ tướng. Người được Thủ tướng cử làm Trưởng ban kế tiếp từ đầu năm 2003 là nguyên Bộ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư Trần Xuân Giá.
Ban Nghiên cứu của Thủ tướng giải thể vào ngày 28-7-2006. Trong các giai đoạn về sau cũng đã hình thành Tổ tư vấn của Thủ tướng. Nhưng tổ chức chuyên gia tư vấn của Thủ tướng giai đoạn 1993 – 2006 thì đã có 13 năm tồn tại và hoạt động như nêu trên, dưới ba hình thức tổ chức của cơ quan tư vấn trực tiếp giúp Thủ tướng về cải cách kinh tế, xã hội và hành chính: (i) Tổ tư vấn cải cách; (ii) Tổ nghiên cứu đổi mới; (iii) Ban nghiên cứu của Thủ tướng Chính phủ.
Võ Văn Thành
