Tôi thích ăn chuối. Một sở thích hình thành tự nhiên, giống như thích ăn các món chế biến từ trứng gà, từ rau cải, từ phô mai… Vì vậy mỗi lần đi chợ hay siêu thị gần nhà tôi thường mua chuối, có những lần mua hơi nhiều về ăn không hết trong khi chuối chín rục, bị vợ cằn nhằn là lãng phí. Có vẻ như qua nhiều năm như vậy tôi truyền được sở thích này cho cậu con trai.
Bỗng một lần tôi đọc được ở đâu đó, rằng chuối là loại trái cây rẻ tiền nhất trong siêu thị, người giàu họ không mua chuối khi đi siêu thị mà mua cherry, táo envy… Chỉ có mấy ông bà thu nhập trung bình trở xuống thì mới xách nải chuối mỗi lần từ siêu thị về nhà. Thú thật là khi đọc ý kiến này – chưa nói là nó có tào lao hay không – thì phải ứng đầu tiên trong đầu tôi là “Ơ, vậy à!”.
Bao nhiêu năm nay tôi mua chuối vì thích ăn chứ không hề nghĩ là nó rẻ hay đắt. Và tôi bắt đầu tự hỏi có phải vì chuối rẻ… nên mình mới thích ăn, bởi đơn giản là nó vừa túi tiền của mình.
Nhớ lại những lần mình vào siêu thị, xếp hàng tính tiền, chỉ cầm trên tay mấy quả chuối và chỉ trả đâu đó một vài chục nghìn đồng, có mấy người nhìn mình vẻ là lạ, hay là mình bị phân biệt – bởi ăn đồ rẻ tiền – mà không biết nhỉ?
Tôi hỏi Google thì đúng chuối là loại trái cây rẻ tiền, nhưng nó ngon miệng (đối với tôi) và có nhiều lợi ích. Chuối là một trong những trái cây đứng đầu bảng tốt cho sức khỏe. Không phải tự nhiên mà các vận động viên quần vợt thường ăn chuối vào giờ giải lao.
Nhưng có vẻ như chuối không nằm trong nhóm “trái cây thượng lưu”, bởi đơn giản là nó quá dân dã, bất chấp giá trị dinh dưỡng của nó có thể không thua kém hay thậm chí là vượt trội nhiều loại trái cây khác.
Đây cũng là luận điểm trong cuốn sách tôi đọc cách đây đã nhiều năm: “Tại sao chúng ta ghét những thứ rẻ tiền”. Đại ý, ta có thể phản đối rằng ta không ghét cái gì chỉ vì nó rẻ tiền. Nhưng cách hành xử của chúng ta nhìn chung lại nói lên điều đó.
Khi đứng trước một khay cherry đỏ mọng, được bày biện bắt mắt trong một cửa hàng trái cây cao cấp thay vì sạp vỉa hè, cảm giác mong muốn sở hữu, sự hình dung về hương vị tuyệt hảo và thậm chí là niềm tự hào khi có thể chiêu đãi bản thân hoặc gia đình một món quà xa xỉ thường trỗi dậy mạnh mẽ. Việc mua những quả cherry này không chỉ đơn thuần là mua trái cây, mà còn là mua một trải nghiệm, một chút sang trọng, một sự khẳng định về khả năng tài chính hoặc gu thưởng thức. Chúng ta sẵn sàng bỏ ra một số tiền lớn hơn đáng kể, và khi làm vậy, cảm giác hài lòng, phấn khích thường đi kèm.
Chúng ta có thể sẽ chụp ảnh đĩa cherry, chia sẻ trên mạng xã hội.Ngược lại tôi chưa thấy ai chia sẻ việc ăn chuối. Có lẽ chuối, với mức giá rẻ và sự phổ biến của nó, thường được coi là một lựa chọn thực dụng, thiếu đi yếu tố sang trọng để có thể khơi gợi những cảm xúc mạnh mẽ tương tự như cherry nhập khẩu.
Cách bộ não con người hình thành nhận thức về giá trị được đào tạo từ nhỏ và trở thành phản xạ có điều kiện. Một trong những yếu tố cốt lõi là mối liên hệ, dù không phải lúc nào cũng chính xác, giữa giá cả và chất lượng. Từ rất sớm, chúng ta đã được huấn luyện bởi những người xung quanh và bởi thị trường rằng những sản phẩm tốt hơn, bền hơn, hiệu quả hơn thường đi kèm với một mức giá cao hơn. Điều này tạo ra một đường tắt trong tư duy, một quy tắc ngầm rằng “đắt xắt ra miếng” và ngược lại, “của rẻ là của ôi”.
Khi đứng trước một sản phẩm có giá quá thấp so với mặt bằng chung, một tín hiệu cảnh báo có thể được kích hoạt trong não, gieo rắc sự nghi ngờ về chất lượng, độ tin cậy, nguồn gốc xuất xứ, hay thậm chí là tính đạo đức trong quy trình sản xuất của nó.
Những thứ rẻ tiền không thể mang lại niềm vui cho ta. Tôi sẽ không đi sâu vào luận điểm này và đây cũng không phải một bài review sách. Nhưng tôi chợt nghĩ đến nó khi đọc các thứ trên không gian mạng, và thấy rằng nhiều thứ – nhiều chứ không phải tất cả – được viết ra thật “rẻ tiền”.
Không phải vì ta đọc những thứ đó miễn phí mà là vì đọc nó ta thấy sự hời hợt, nông cạn, hoặc có thể là vì một lợi ích nào đó mà thường thì cũng “rẻ” thôi. Ta có đủ thu nhập để ăn chuối và như vậy là đủ đầy dinh dưỡng, nhưng ta lại muốn cherry, muốn sang chảnh hơn và ta tặc lưỡi.
“Rẻ tiền” ở đây chưa bàn tới đúng hay sai, nhưng đọc những thứ đó dẫn ta đến tâm lý là thứ này “chuối thật”. Đây là một phản ứng đến nhanh trong não, dựa trên kiến thức, kinh nghiệm, trải nghiệm và hoàn toàn chủ quan. Rất chủ quan, nhưng nó có thật và nó tác động tới cách ta nhìn nhận thứ mà ta đọc.
Suy nghĩ trên đưa tôi đến nhận thức là cố gắng chậm lại, viết gì hay đọc gì cũng chậm lại để tìm hiểu kỹ hơn, để không bị thiên kiến chi phối, xem thứ mình làm có “chuối” không và thứ người khác viết có thật sự “chuối” không, hay đó chính là “cherry” mà mình chưa biết.
Vẻ đẹp của không gian mạng là sự lưu chuyển thông tin nhanh chóng, đa dạng, đa chiều và gần như miễn phí.
Nhưng, nói gì thì nói cũng rẻ vừa thôi.
Võ Văn Thành
